مفردات معدنی

در سیستم های دارویی با منشاء طبیعی از فرآورده های گیاهی ، حیوانی و معدنی استفاده می‌شود که امروز با نام کلی داروهای Herbo Mineralشناخته می‌شود. در سده اخیر با وجود افزایش چشمگیر پژوهش‌های مربوط به گیاهان دارویی از فرآورده های فلزی و معدنی نسبتاً غفلت شده ، تا اینکه تحقیقات دو دهه اخیر نقش عناصر در سلامتی و درمان بیماریها را نیز از اهمیت بالایی برخوردار ساخت.

در داروسازی سنتی از فلزات و مواد معدنی اغلب به فرم کلسینه شده استفاده می‌شود مانند فرم دارویی کشته در طب سنتی ایران و بهاسما طب یونان و پیشتی در طب آیورودا و پارپامس در طب سیدها. مواد مورد استفاده در کلسینه حتی شامل آن دسته از عناصر معدنی می شوند که سمی به شمار می‌رود می‌آیند و معمولا به صورت خوراکی تجویز نمی‌شود.

کشته (تکلیس) چیست؟

کشته (تکلیس) یکی از فرم های دارویی مهم در داروسازی سنتی است. در کشته سازی با اعمال فرآیندهای خاص از فلزات و مواد معدنی و داروهای حیوانی داروهای موثر و سریع الاثر تولید می‌شود که این داروها بعد از ورود به بدن اثرات فارماکولوژی سریعی ایجاد می‌کنند.

با استفاده از فنون کشته سازی فلزاتی مثل طلا ، نقره ، مس ، آهن ، قلع و غیره و نیز معدنیاتی مانند لاجورد ، عقیق حجرالیهود ، صدف ، مروارید ، توتیا ، زمرد و … بعد از اصلاح پذیرفتن با تکنیک های داروسازی متعدد از قبیل از قبیل تصفیه ، احتراق و تکلیس و مانند آن کاریرد درمانی پیدا میکند. یکی از نکات مهم در این داروها شناسایی صحیح مواد اولیه یا معدنیات مورد استفاده است. در حال حاضر مقالات زیادی در مورد کشته ها مانند نقره ، عقیق ، میکا ، قلع ، توتیا ، خرمهره ، سنگ جراحت و غیره منتشر شده است که این خود نشان اهمیت بالای داروهاست.

نقش مواد معدنی

عناصر مواد معدنی بخش مهمی از آنزیم ها هستند ، که انجام واکنش های شیمیایی درون سلولی را تنظیم می کنند . مواد معدنی در فعال کردن بسیاری واکنش ها که موجب شکسته شدن کربوهیدراتها ، چربیها و پروتئین و ترخیص انرژی از آن هاست دخالت دارند . همچنین وجود مواد معدنی برای ترکیب مواد غذایی بیولوژیکی نیز لازم است، مانند ایجاد گلیکوژن از گلوکز، چربیها از اسیدهای چرب و گلیسرول و پروتئین ها از اسیدهای آمینه. بدون وجود مواد معدنی ضروری ممکن است تعادل کاتابولیسم و آنابولیسم برهم بخورد . مواد معدنی قسمتهای مهمی از هورمونها رامی سازند. مثلاً کافی نبودن مقدار تیروکسین ناشی از کمبود ید به نحو چشمگیری سوخت و ساز بدن را در زمان استراحت کند می کند.

طبقه بندی مواد معدنی

عناصر معدنی را می توان بر اساس فراوانی در بافت ها و یا وظایف آن ها در بدن تقسیم بندی کرد. 17 عنصر معدنی که عناصر معدنی ضروری شناخته می شوند برحسب مقدارشان در بافت های بدن در دو گروه فراوان و کمیاب طبقه بندی می شوند.

عناصر معدنی فراوان عبارتند از : کلسیم ، فسفر ، منیزیم ، سدیم ، پتاسیم ، کلر و گوگرد.
عناصر معدنی کمیاب عبارتند از: آهن ، مس‌، منگنز ، کبالت ، روی ، ید ، فلور ، مولیبدنیم ، سلنیم و کرم.

عناصر معدنی بر اساس وظایف آن ها در بدن به سه گروه زیر طبقه بندی می شوند:

وظیفه ساختمانی: استحکام اسکلت بدن به وجود ترکیبات نا محلول کلسیم و فسفر بستگی دارد.
وظیفه نگهداری تعادل محیط داخلی: املاح سدیم و پتاسیم به شکل کلرور ، فسفات ، سولفات و کربنات. مهمترین الکترولیت های مایعات و بافت های بدن به شمار می آیند. پتاسیم و فسفر بیشتر در درون سلول ها و سدیم و کلر بیشتر در مایعات برون سلولی یافت می شوند. عناصر نامبرده از نظر تنظیم تعادل محیط اسیدی و قلیایی بدن و نیز نگهداری فشار مطلوب اسمزی اهمیت دارند.
وظیفه همراهی و همکاری: تمام عناصر معدنی کمیاب و برخی از عناصر معدنی فراوان در ساختمان هورمون ها ( مانند روی و گوگرد در انسولین ) ، ویتامین ها ( مانند کبالت در ویتامین B₁₂) و آنزیم ها ( مانند روی در کربنیک انیدراز) همراهی و شرکت دارند.

عوارض ازدیاد و کمبود مواد معدنی

منگنز: کمبودش در انسان دیده نشده و ازدیادش باعث اختلالات حرکتی و روانی می شود.
روی: کمبود آن مسمومیت ، کم خونی ، اختلال در رشد و ازدیاد آن تب ، غش ، استفراغ و اسهال را باعث می شود.

مولیبدنیم: کمبودش در انسان شناخته نشده ولی ازدیادش باعث افزایش سوخت و ساز اوراتها و کاهش ساخت دیگر آنزیم ها می شود.

سلتیم: کمبودش در انسان دیده نشده و ازدیادش باعث ناراحتی های روده ای و تحریک شش ها می شود.
ید: کمبود آن بیماری گواتر و ظاهری خشن را باعث می شود و ازدیادش باعث بزرگ شدن تیروئید، افزایش متابولیسم پایه ، عدم تحمل گرما ، کاهش وزن ، عصابنیت و لرزش دست ها می شود.
فلوئور: کمبود آن پوسیدگی دندان را به دنبال دارد و ازدیادش باعث بروز لکه سفید مایل به خاکستری روی دندان ها و بزرگ شدن استخوان ها می شود.
کبالت: کمبودش در انسان ها دیده نشده ولی ازدیادش باعث ایجاد گواتر ،‌افزایش گلبول های قرمز و ناراحتی پوستی می شود.
کرم: کمبود آن باعث بر هم خوردن تعادل سوخت و سازی گلوکز می شود و ازدیادش آسیب های پوستی و اختلالات کلیوی را شامل می شود.

کلسیم: نرمی استخوان ، پوکی استخوان و هیپوگلیسمی از عوارض کمبود این ماده معدنی می باشد.
منیزیم: کمبودش باعث سوء‌تغذیه ، اسهال و ازدیاد آن تضعیف فعالیت سیستم عصبی و انقباض عضلات را به دنبال دارد.
سدیم: کمبود آن اسهال و استفراغ و تعریق زیاد و ازدیادش باعث افزایش فشار اسمزی و خروج آب از سلول و اِدم می شود.
پتاسیم: بر اثر کمبود ، ادرار تغلیظ و ضربان بی نظم می شود . ازدیاد آن اسیدوز و اختلالات کلیوی را باعث می شود.
کلر: در کمبود آن کم آبی ، تشنگی ، رنگ پریدگی ، سرگیجه ، کاهش فشار خون و اختلالات تنفسی رخ می دهد.
آهن: کمبودش کم خونی ، ضعف ،‌کاهش مقاومت بدن ،‌اختلال در هضم و تنفس ، بی اشتهایی و مرگ را به دنبال دارد و ازدیادش باعث رسوب آهن در کبد ، دیابت و اختلال در کار عضله قلب می شود.
مس: کمبود آن کم خونی در نوزادان نارس ، عقب ماندگی ذهنی ، تغییر شکل استخوان ها ، شکنندگی موها ، اسهال و ازدیاد آن رسوب در کبد ، ضایعات مغزی ، تحلیل میلین ، اختلالات کلیوی و ایجاد حلقه قهوه ای یا سبز در قرنیه چشم می شود.